قلعه بذ
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	آذربایجان شرقی
شهرستان	کلیبر
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	قلعه جمهور

بذ یا بذین (شاید نام 2 مکان باشد) به ناحیه کوهستانی (کورَ) در آذربایجان گفته می شود که محل قلعه و پایگاه بابک خرمدین در طی شورش علیه خلافت عباسی (816 تا 837 میلادی) بوده است.این قلعه اقامتگاه و مرکز فرماندهی بابک خرمدین در طی شورش علیه خلافت عباسی بوده است.

در نوشتار مورخین اسلامی

ابن‌خردادبه‌ بذ را رستاقى‌ در آذربايجان‌ نوشته‌، و شهر بذ را «مدينة بابك‌» ناميده‌ است‌ . طبري‌ بذ را قريه‌ و شهري‌ در حدود اردبيل‌ نوشته‌ است‌ . مطهربن‌ طاهر مقدسى‌ آن‌ را شهري‌ با ديوارهاي‌ استوار خوانده‌ است‌ . ابن‌ نديم‌ از آنجا به‌ عنوان‌ سرزمينى‌ كوهستانى‌ ياد كرده‌ است‌ . ياقوت‌ آن‌ را كوره‌اي‌ ميان‌ آذربايجان‌ و اران‌ نوشته‌ است‌ . مسعودي‌ بذ را به‌ صيغة تثنيه‌، بذين‌ ناميده‌ كه‌ در كنار رود ارس‌ واقع‌ بوده‌ است‌. وي‌ در جايى‌ بذين‌ را ناحيه‌ و كوهى‌ در آذربايجان‌ دانسته‌ ، در جاي‌ ديگر آن‌ را در آذربايجان‌ و اران‌ نوشته‌ است‌. ابن‌ عبدالمنعم‌ نيز كوه‌ بذين‌ را در اران‌ دانسته‌ است‌ابودُلَف و یاقوت ذکر کرده اند که آب و هوای قلعه بذ ابری و مه‌آلود است

بذین

عنوان‌ بذين‌ موجب‌ بروز اين‌ انديشه‌ شد كه‌ گويا دو بذ، يكى‌ در جنوب‌ و ديگري‌ در شمال‌ رود ارس‌ وجود داشته‌ است‌. برخى‌ از محققان‌ بذين‌ را در آذربايجان‌، اران‌ و بيلقان‌ پنداشته‌اند، حال‌ آنكه‌ بيشتر محققان‌، بذ را جايى‌ در سرزمين‌ اردبيل‌ دانسته‌اند.يعقوبى‌ مى‌نويسد كه‌ ابوجعفر (منصور خليفة عباسى‌)، يزيد بن‌ حاتم‌ مهلبى‌ را والى‌ آذربايجان‌ قرار داد و يزيد، يمنيها را از بصره‌ به‌ آنجا گسيل‌ داشت‌ و روادبن‌ مثنى‌ ازدي‌ را در تبريز تا بذ فرود آورد . اما از نوشتة دينوري‌ به‌ سهولت‌ مى‌توان‌ دريافت‌ كه‌ بذ در جنوب‌ رود ارس‌ واقع‌ بوده‌ است‌. وي‌ مى‌نويسد كه‌ بابك‌ در بذ به‌ مقابلة افشين‌ شتافت‌، ولى‌ چون‌ ديد لشكريان‌ افشين‌ او را از هر سو احاطه‌ كرده‌، و راهها را بر او بسته‌اند، از رود ارس‌ گذشت‌ و به‌ جانب‌ ارمنستان‌ رفت‌. مينورسكى‌ بذين‌ را ناحيه‌اي‌ در آذربايجان‌ ناميده‌ كه‌ در جنوب‌ رود ارس‌ نهاده‌ شده‌ است‌. وي‌ ارس‌ را رودي‌ دانسته‌ كه‌ از ميان‌ بذين‌ در آذربايجان‌ و كوه‌ ابوموسى‌ درخاك‌ اران‌ مى‌گذرد

جغرافیا

این منطقه بین آذربایجان و اران، نزدیک به رود ارس قرار دارد.سعيد نفيسى‌ نه‌ تنها ناحيه‌، بلكه‌ شهر و كوهستان‌ بذ يا بذين‌ را در مشرق‌ دشت‌ مغان‌ نزديك‌ ناحية طالش‌ كنونى‌ و در مجاورت‌ كرانه غربى‌ درياي‌ مازندران‌ نوشته‌ است‌. اين‌ شهر در 21 فرسنگى‌ اردبيل‌ بر بلندي‌ كوهى‌ واقع‌ بود كه‌ بقايای دژ بذ يا قلعة جمهور ( به‌ احتمال‌ مأخوذ از كوههاي‌ جمهور) در آنجا قرار داشته‌ است‌. كسروي‌ محل‌ شهر بذ را در جنوب‌ رود ارس‌ در قراچه‌ داغ‌ كنونى‌ و شمال‌ شهر اهر، اندكى‌ مايل‌ به‌ شرق‌ دانسته‌ است‌. اين‌ نظر بعدها مورد تأييد باستان‌شناسان‌ قرار گرفت‌ و معلوم‌ شد كه‌ قلعه جمهور در 50 كيلومتري‌ شمال‌ شهرستان‌ اهر و در ارتفاعات‌ غربى‌ شاخه‌اي‌ از رود بزرگ‌ قره‌سو در 3 كيلومتري‌ جنوب‌ غربى‌ كليبر واقع‌ است‌. بناي‌ قلعة جمهور يا دژ بذ شامل‌ قلعه‌ و قصر، بر فراز قله‌اي‌ به‌ ارتفاع‌ بيش‌ از 2300 تا 2600 متر است‌ كه‌ اطراف‌ آن‌ را دره‌هايى‌ به‌ عمق‌ 400 تا 600 متر فرا گرفته‌ است‌. تنها از يك‌ راه‌ تنگ‌ و دشوار مى‌توان‌ به‌ اين‌ قلعه‌ راه‌ يافت‌

راه دسترسی به قلعه از سه طرف می باشد:.

1– مسیر قلعه دره سی که در جنوب قلعه واقع شده است و صعب العبور می باشد.

2– مسیر هتل بابک که کمی بالاتر از روستای شجاع آباد است.

3– مسیر ییلاق که 5/1 کیلومتر از مسیر را میتوان با اتومبیل طی کرد که نسبت به دو مسیر قبلی بهتر است.

مشخصات ظاهری قلعه

قبل از اين كه به دروازه قلعه برسيم از معبري عبور مي كنيم، اين معبر به صورت دالانی است و فقط گنجايش عبور براي یک نفر را دارد و دو نفر به سختي از آن مي توانند بگذرند. معبر در فاصله دويست متري دروازه قلعه و مقابل آن واقع است. ورود هر تازه وارد سپاهي و غيره، كوهبانيه ها راکه دردو برج طرفين دروازه موضع داشته اند متوجه مي كرده است. جايگاه كوهبانيه ها در بلندي واقع است و بنابر اين به هر چيز و هر كس تسلط كامل داشته اند. اين برجها يكي مخروطي و ديگري مدور واستوانه اي از سنگهاي تراشيده با ملاط ساروج استوار ساخته شده اند. باروها كه از نوعي سنگ خارا ساخته شده تمام درز هاي كوهستان را بسته است. براي نفوذ به داخل بنا بايستي حتماً از دروازه بگذريم و از كوهستان راهي براي ورود وجود ندارد. وسائل قلعه كوب منجنيق ـ آتش افكن را بدينجا راهي نبوده و نه كارگر مي افتاده است.

تاریخچه

از جغرافیای تاریخی بذ، در دورة پیش از اسلام ، اطلاع چندانی در دست نیست ؛ ظاهراً در دورة هخامنشیان کادوسیها، از اقوام ساکن کرانه های جنوب غربی دریای خزر، در آنجا زندگی می کرده اند و جنگهایی نیز با هخامنشیان داشته اند. کسروی می گوید که کادوسیها همان قوم طالش اند. از آن به بعد، تا قرن هشتم ، از بذ اطلاعی در دست نیست . در این قرن ، حمدالله مستوفی دربارة اهالی کلیبر، که نزدیک بذ بوده است ، می نویسد: «مردمش از ترک و طالش ممزوج اند». در اوایل دورة اسلامی ، بذ به منطقه ای گفته می شد که در قسمتی از قره باغ ـ یا درست تر قره جه داغ ـ آذربایجان قرار داشت و از شمال به رود ارس ، از مشرق به قسمت سفلای رود قره سو ( و دشت مغان ) و از جنوب به ناحیة اهر ( در دوره اسلامی به اهر، مَیْمَذ می گفتند و مرکز آن نیز اهر بود ) ، و از مغرب به رود کلیبر محدود می شد. بذ از لحاظ جغرافیایی تقریباً منطقه ای بسته بود. امروزه ، رودهای قره سو و سَلین چای و کلیبر و ارس آن را از شمال و مشرق و مغرب مسدود می کنند و از جنوب نیز کوههای شِیوَر آن را دربرگرفته است . رسیدن به منطقة هشتادسر تنها از درة رودهای اهر و قوری چای و کجرود امکان دارد. راه عمدة این منطقة ییلاقی ، که محل دامداری است ، به دشت مغان (منطقة قشلاقی )، تنها از شیارهای گرانکوه هشته سر، و از کنار مسیر رودهایی است که از مشرق آن به رود قره سو می ریزد. بذ از شمال و شمال غربی به رود ارس ، و از کرانه های جنگلی رودهای سلین چای و کلیبر به مناطق غربی راه داشت . امروز نیز این منطقه با جاده ای که از کناره های رود سلین چای می گذرد، به کرانه های جنوبی رود ارس می پیوندد. از مآخذ تاریخی چنین برمی آید که قلمرو سیاسی بابک بارها گسترده تر از جغرافیای تاریخی بذ بوده است و بذ بیشتر به دره های شمالی گرانکوه هشته سر و قلعه های آن ، بویژه به باروها و دهکده های واقع در آن ، گفته می شد.